En toda Europa o racismo cala con cada vez maior facilidade, grazas ao discurso das formacións xenófobas e ás tribunas ultraconservadoras. Pero tamén, mediante un sistema de fronteiras e unhas políticas que revelan unha cada vez máis profunda institucionalización da xenofobia.
Cando en 2012 a Comisión Europea lanzou un anuncio de contido xenófobo que capitalizaba o medo ao alleo1, recibiu multitude de críticas. Pero foi ese anuncio un feito illado ou unha demostración de que os piares do proxecto europeo susténtanse en parte polo racismo e o rexeitamento á inmigración?
O contexto migratorio no mundo e en Europa
Cando se trata á inmigración como “problema”, algo moi común no discurso neoliberal compartido pola Unión Europea, búscase facernos imaxinar unha horda de invasores que golpean os muros do noso continente-fortaleza, cuxo suposto obxectivo sería colapsar por completo nosa civilización e aproveitarse do “estado do benestar”. Pero, son realmente tantos estes inmigrantes como nos tentan facer crer?
A inmigración total no mundo representa uns 1000 millóns de persoas. Desta, a maior parte é interna, é dicir, dentro dun mesmo país. Unicamente un 20% sería migración internacional que, segundo os últimos datos, cóntanse como 280,6 millóns de persoas 2, aproximadamente o 3,6% da poboación mundial. Esta porcentaxe sufriu un lixeiro aumento: constituía o 3,5% en 2019, o 2,8% en 2000 e o 2,3% en 19803. En contra do razoamento habitual, un 60% das migracións prodúcense entre países empobrecidos ou entre países enriquecidos, e apenas un terzo migrarían desde países empobrecidos a países enriquecidos.
Por tanto, ante a imaxe da “ horda invasora” hai que contrapoñer outra máis real: a inmigración desde os países pobres representa a menor parte dos fluxos migratorios, moi lonxe de ser a realidade global da que nos queren convencer.
Outra forma na que se clasifica usualmente é a da migración “forzada” ou a “voluntaria”. Por migración “forzada” enténdese aquela que se debe a conflitos armados, persecucións violentas ou desastres climáticos, mentres que a “voluntaria” é calquera que non responda a estas causas e que xeralmente se coñece como “migración económica”. Todo isto vai entre comiñas porque, como veremos máis adiante, motivos tan “voluntarios” como a fame ou a falta de escolas poden supoñer unha forma de migración forzada ou, dito doutra maneira, a fuxida desas realidades dista moito de ser voluntaria.
En calquera caso, entender como desprazamento forzoso toda a migración debida a conflitos ou desastres, esta foi crecendo desde uns 40 millóns en 2011 ata cáse os 70 millóns de 2020 4, case un 0,9% dá poboación mundial, o cal evidencia a existencia dun mundo cada vez máis conflitivo, propio dun capitalismo acelerado e adicto á rapina.
E chegamos ao caso concreto que nos ocupa con Europa. A famosa “Crise migratoria de Europa” de 2015 foise desinflando a medio prazo (dos 1,8 millóns de persoas que buscaban cruzar as fronteiras da UE en 2015 pasaron a unhas 204.219 en 2017 5),
pero aínda así seguirá conformando gran parte dos discursos políticos dos procesos electorais e lexislativos. O modo no que esta crise, debida a conflitos como os de Siria ou Afganistán, foi xestionada, revela un máis dos fracasos do proxecto europeo. Ante un problema humanitario destas características, a solución foi, como dixese David Cameron en 2015, “máis cans adestrados, máis valos e máis asistencia”6. E é que concibir á inmigración como unha invasión ou unha avalancha só concede dúas respostas posibles: rexeitar e repeler ou asistir de emerxencia. Convértese así nun “problema” que hai que quitarse de encima canto antes, unha mercadoría que hai que recolocar, e non persoas con voz e ás que é necesario escoitar. Este enfoque deshumanizador non é casual, tal e como se detalla neste mesmo texto.
Refuxiados legais e inmigrantes ilegais
As causas desta formulación por parte da Unión Europea son en parte ideolóxicas, e poderían partir do texto da convención de Xenebra sobre o Estatuto dos Refuxiados de 1951, que define á persoa refuxiada como aquela que:
debido a fundados temores de ser perseguida por motivos de raza, relixión, nacionalidade, pertenza a un determinado grupo social ou opinións políticas, atópese fóra do país da súa nacionalidade e non poida ou, por mor dos devanditos temores, non queira acollerse á protección do seu país; ou que carecendo de nacionalidade e achándose, como consecuencia de tales acontecementos fóra do país onde antes tivese a súa residencia habitual, non poida ou, por mor dos devanditos temores non queira regresar a el 7.
A lóxica, repetida durante a crise de refuxiados do 2015, é que todas aquelas persoas que fuxían de conflitos armados debían ser acollidas de acordo ao dereito internacional. Agora ben, e para aquelas persoas cuxa situación non se axustase a este marco legal? Serían xustificables os aramados, CIEs e os cans adestrados?
Efectivamente, o discurso relativo a inmigración na UE pasou por excluír cada vez máis, e da forma máis drástica, a quen non entre na estreita definición de “refuxiado”.
Son realmente voluntarias as migracións económicas? Que ocorre cando a miseria, a fame ou a desertización poñen en perigo as vidas humanas? Quen foxe da falta de alimentos non buscan “mellorar as súas perspectivas de futuro”, senón sobrevivir. É necesario cambiar a lóxica que rexe a concepción de refuxiado como a de alguén perseguido, pola de alguén que foxe. E da fame e a miseria tamén se pode fuxir.
Un caso que ilustra ben esta realidade sería o feito de que a lexislación internacional non ampara aos máis de 200 millóns de persoas que, segundo o Comité Internacional da Cruz Vermella 8, desprázanse directa ou indirectamente por causas relacionadas co cambio climático e o deterioro do medio ambiente.
Historia da política migratoria na UE
O Acordo de Schengen, asinado en 1985 e que entrou en vigor en 1995 9, estableceu un espazo común (denominado Espazo Schengen) polo que poden circular libremente todas aquelas persoas que residan nun dos países que asinaron o convenio. Suprimía controis nas fronteiras interiores trasladándoos ás fronteiras exteriores.
É dicir, como condición para a libre circulación interior, era necesario blindar o exterior, construíndo unha “Europa fortaleza”. Recollidas no Tratado de Amsterdam de 199710 hay toda una batería de medidas destinadas a garantizar la solidez de sus muros:
- O código de fronteiras Schengen, que rexe toda a casuística relativa ao cruzamento das fronteiras exteriores.
- Como non todos os países teñen a mesma “carga” de fronteiras externas que protexer, a UE dedica unha parte dos seus fondos para compensar parte dos custos que estas supoñen aos estados limítrofes.
- Créanse bases de datos centralizadas co fin de xestionar fronteiras e migracións: O Sistema de Información de Schengen ( SIS)11, o Sistema de Información de Visados12(VIS) e Eurodac13, a base de datos europea de pegadas dactilares.
- Constitúense medidas deseñadas para evitar e sancionar a entrada e circulación de inmigrantes irregulares coñecidas como “pasadores de fronteiras”.
- E constitúese unha axencia destinada a dirixir a cooperación en materia de fronteiras dos distintos estados, a Axencia Europea para a Xestión da Cooperación Operativa nas Fronteiras Exteriores dos Estados membros da Unión Europea, máis coñecida como Frontex.
Frontex foi gañando moito peso nesta “blindaxe das fronteiras” do que falabamos anteriormente. A axencia, con sede en Varsovia, ten entre as súas funcións as operacións de vixilancia aérea, marítima e terrestre, a administración do sistema europeo de vixilancia das fronteiras exteriores, Eurosur 14 ( uropean Border Surveillance System) que pon en común todo o sistema de radares, satélites e drons de vixilancia e detección dos estados membros da UE e as “análises de riscos” que tratan de identificar os roteiros máis utilizados de ingreso en Europa.
A axencia dispón de autorización para supervisar a actuación da policía fronteiriza dos estados membros, pero na práctica intervén de maneira directa, mesmo sen a aprobación do propio país afectado, o que constitúe unha socavación da soberanía dos países membros.
O obxectivo buscado é que Frontex convértase na nova Garda Europea de Fronteiras e Costas, cun poder que estea por encima mesmo da soberanía dos países membros en todo o relativo á protección do espazo Schengen.
En 2013 tivo lugar outro fito importante: a convención destinada a racionalizar e harmonizar a lexislación de asilo actualmente en vigor na UE, a coñecida como Dublin III ou Regulamento(UE) N.º 604/2013 15. Presuponse que o obxectivo é evitar que unha persoa refuxiada demande asilo en varios estados membros simultaneamente e á vez asegurar que polo menos haxa algún onde poida facelo.
O aspecto máis controvertido desta nova normativa, e que está detrás de gran parte dos problemas aos que se enfrontan actualmente os solicitantes de asilo, é a obrigación de presentar a devandita solicitude no primeiro país da UE ao que accedan, sen importar as dificultades idiomáticas ou carecer de afinidade cultural co estado. A meta que se pretende alcanzar é converter o sur de Europa en “estados tapón” para impedir o fluxo migratorio cara aos países do norte: outra peza máis da “Europa
fortaleza”. Con todo como se vío en 2015, isto podería ser contraproducente, ao desbordarse os países do sur coa chegada masiva de persoas refuxiadas.
En 2016 chegou outra interesante “innovación” na fortificación do espazo Schengen: o acordo entre a UE e Turquía de 2016 16, ou a externalización de fronteiras. Aceptando converterse nos “xendarmes fronteirizos” de Europa, os países como Turquía melloran as súas relacións diplomáticas e comerciais coa UE e reciben axudas cuantiosas “ao desenvolvemento”. E Europa externaliza con iso as imaxes de persecución ás persoas inmigrantes e a brutalidade, que quedan alén da fronteira.
A palabra “innovación” vai entre comiñas porque un dos pioneiros na externalización de fronteiras foi o estado español coa fronteira de Marrocos. E a recente escalada de tensión con Marrocos pola acollida en España do líder da Fronte Polisario puxo de manifesto nas praias de Ceuta non só as imaxes que Europa tenta evitar usando a países externos como “xendarme”, senón ata que punto pódese usar a seres humanos como armas nun conflito diplomático 17.
Construíndo o medo ao outro
Os terribles atentados do 11 S inauguraron unha nova época en todo o mundo. O neoliberalismo, que anunciara “o fin da historia” con Francis Fukuyama tras a caída do muro de Berlin18, volvía necesitar de inimigos tras a derrota do comunismo. E de maneira urxente, pois as receitas de austeridade xeneralizadas e a perda de soberanía ante unha ditadura do capital nun mundo cada vez máis globalizado facían necesario un novo inimigo externo que xustificase a “protección” dos gobernos de países enriquecidos como os de Europa. É por iso que o “shock” resultante da caída das torres xemelgas sería vista por algúns como unha oportunidade: a de construír ao antagonista da nova era. Así, en 2001 apareceu a islamofobia e a “guerra contra o terrorismo”.
A islamofobia, que presenta no imaxinario popular ao mundo islámico como un caos informe e barbárico, capaz das maiores atrocidades, serviu e serve non só como panca para os discursos xenófobos das formacións de ultradereita en auxe en Europa, senón para fomentar o rexeitamento á inmigración desde as mesmas institucións.
Un caso representativo é o do presidente da república Checa, Milos Zerman, cando en 2015 asegurou que a onda de refuxiados era “unha invasión organizada”19. O ministro de interior español Jorge Fernández Díaz tamén afirmaba que o extremismo e o terrorismo de DAESH “é un cancro que se estendeu por Oriente Próximo e que é necesario extirpar” 20, e suxeriu que entre os refuxiados chegados de Siria podería haber infiltrados de DAESH.
Os atentados de París de Novembro de 2015 21 espertaron no imaxinario público o medo a todo o estranxeiro (e a todo o islámico principalmente), e foron usados como unha pedra máis na fortificación de Europa. A “guerra contra o terrorismo” normalizou as excepcións xurídicas, como as do “ Anti- Terrorism, Crime and Security Act” de 2001 en Inglaterra 22, que permitiu a detención indiscriminada e sen xuízo de persoas estranxeiras ata a súa impugnación, derivando na estigmatización da migración irregular equiparándoa a unha ameaza para a seguridade nacional.
Xunto ao medo ao mundo islámico está a criminalización da pobreza. Vincúlase desde certos medios de comunicación o aumento da inmigración co da delincuencia, utilizando determinados casos illados (“ cherry picking”23) e magnificándolos para facelos parecer unha situación de emerxencia.
É o caso da campaña do partido español Cidadáns de 2018, onde se usaba un episodio de agresión contra un turista norteamericano para facer crer á poboación que os manteiros eran un grupo criminal organizado e perigoso 24, ou como os discursos de Jean- Marie Lle Pen sobre a inmigración en Francia que lograron facer virar todo o arco político coas súas mensaxes demagogos, logrando promover un clima onde se compite por ofrecer solucións de “man dura” sen que a súa formación atribúiase o poder. É o que vulgarmente coñécese en Francia por “ lepenización dos espíritos”25.
Isto, xunto co discurso do “primeiro para os de aquí” no marco das políticas de austeridade, non ten outro obxectivo que enfrontar á poboación contra si mesma a fin de que non se organice para facer fronte ao verdadeiro causante do seu malestar, que son as grandes empresas e os intereses financeiros. Ademais da vantaxe obvia de dispoñer dunha parte da poboación estigmatizada e carente de dereitos, que ao verse indefensa e coa urxencia da necesidade, traballará por soldos de miseria e sen gozar das proteccións máis básicas do estado do benestar.
A inmigración irregular é mercadoría
Pode ser negocio a inmigración irregular? Claramente, teniendo en conta as cifras que manexan as mafias que facilitan o tráfico ilícito de migrantes. No seu informe de 2010, a United Nations Office on Drugs and Crime ( UNODC) cifraba en 6.750 millóns de dólares26 o diñeiro xerado anualmente polas dous grandes roteiros: de África Oriental a Europa e de América do Sur a América do Norte.
A isto hai que sumar outros actores legais que tamén se beneficiaron, como os 350.000 dólares que en 2015 embolsouse Air Berlin por operar voos chárter para deportar a inmigrantes cuxas solicitudes de asilo foran rexeitadas, ou como a Unión Temporal de Empresas formada por Air Europa e Swiftair que conta con 12 millóns de euros anuais para este mesmo servizo no estado español 27.
Adicionalmente, podemos falar dos beneficios que reporta o sector penal: os Centros de Internamento de Estranxeiros, onde todopoderosas empresas de seguridade como G4S 28 xestionan as prisións e centros para inmigrantes con horripilantes historiais de abusos aos dereitos humanos. A pesar da opacidade dos contratos, segundo Corporate Watch, teñen unha taxa de beneficio do 20% sobre a contía das licitacións29.
O proxecto de xornalismo internacional The Migrants Files30 cifrou en 11.300 millóns de euros o que as políticas de repatriación de inmigrantes custaron aos contribuíntes europeos durante o período 2000-201431, mentres que as mafias de ambos os lados da fronteira gañaban un total de 15.700 millóns facendo o traballo inverso. Claramente, para moitos actores (empresas externalizadas e mafias), a inmigración irregular é un negocio de ouro, pagado con diñeiro europeo e con vidas humanas: segundo a Comisión Española de Axuda ao Refuxiado ( CEAR), durante 2020, o cociente era de
1,6 persoas falecidas por cada 100 no tránsito migratorio do Mediterráneo32.
Alternativas
Ante esta Europa cada vez máis fortificada, cales son as alternativas? Vivimos nunha época na que o Brexit converteu en tabú a desobediencia a Europa. Con todo, o Brexit é precisamente un subproducto da fortaleza europea e do “medo ao outro”, e proba diso é que xurdiu nun dos países inicialmente máis fieis ao proxecto europeo, como era Inglaterra.
O que propoñemos é unha desobediencia aos tratados: ao Pacto de Estabilidade, o Tratado de Lisboa ou o Dublín III. Co obxectivo de tender pontes e derrubar muros, crear a Europa dos pobos e os Dereitos Humanos, que poña as clases populares no seu centro e a xustiza social como obxectivo.
Como metas para chegar a este punto hai que loitar polo fin da austeridade e os recortes que logran enfrontar ás poboacións entre si (en Europa e no resto do mundo), sinalando á inmigración como un falso “problema” para evitar que os verdadeiros artífices do noso malestar queden ao descuberto. Sen o espellismo de escaseza que trae a austeridade neoliberal, non se sosterán nin o “non hai para todos” nin o “primeiro os de dentro” co que nos bombardean as institucións europeas e a ultradereita e que serven de soporte á Europa Fortaleza.
Así, acabaremos con esta Europa fortificada e este racismo institucionalizado e daremos un paso en firme para unha Europa (e un mundo!) para os pobos.
1https://www.theguardian.com/world/2012/mar/06/european-commission-criticised-racist-ad 2https://www.migrationdataportal.org/es/international-data?i=stock_abs_&t=2020 3https://www.un.org/es/global-issues/migration 4https://www.migrationdataportal.org/es/themes/migracion-forzosa-o-desplazamiento-forzoso 5https://mondediplo.com/2018/11/09migration 6https://www.macleans.ca/news/world/david-cameron-commits-dogs-and-fencing-to-help-france-control-migrant-surge/ 7https://eacnur.org/es/convencion-de-ginebra-de-1951-el-estatuto-de-los-refugiados 8https://www.icrc.org/es/document/informe-cicr-cambio-climatico-y-conflictos-una-cruel-combinacion 9http://www.interior.gob.es/web/servicios-al-ciudadano/extranjeria/acuerdo-de-schengen 10https://www.europarl.europa.eu/topics/treaty/pdf/amst-es.pdf 11https://www.aepd.es/es/internacional/supervision-de-grandes-sistemas/sistema-de-informacion-schengen-sis 12https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2019/635539/EPRS_ATA(2019)635539_ES.pdf 13https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ES/TXT/?uri=LEGISSUM%3A230105_1 14https://ec.europa.eu/home-affairs/policies/schengen-borders-and-visa/border-crossing/eurosur_en 15https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ES/TXT/HTML/?uri=CELEX:32013R0604&qid=1442190373681&from=ES 16https://www.consilium.europa.eu/es/press/press-releases/2016/03/18/eu-turkey-statement/ 17https://elpais.com/espana/2021-05-17/un-millar-de-personas-llegan-a-nado-a-ceuta-en-plena-escalada-de-tension-diplomatica-con-marruecos.html 18https://en.wikipedia.org/wiki/The_End_of_History_and_the_Last_Man 19https://www.dw.com/en/czech-president-zeman-says-refugee-wave-is-organized-invasion/a-18943660 20http://www.interior.gob.es/prensa/noticias/-/asset_publisher/GHU8Ap6ztgsg/content/id/4582295 21https://es.wikipedia.org/wiki/Atentados_de_Par%C3%ADs_de_noviembre_de_2015 22https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2001/24/contents 23https://es.wikipedia.org/wiki/Falacia_de_evidencia_incompleta 24https://www.eldiario.es/opinion/tribuna-abierta/lepenizacion-espiritus_129_1972634.html 25https://elpais.com/diario/2002/04/22/internacional/1019426405_850215.html 26https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/tocta/TOCTA_Report_2010_low_res.pdf 27https://www.europapress.es/epsocial/migracion/noticia-air-europa-swiftair-quieren-seguir-operando-vuelos-deportacion-migrantes-2020-2021-20190713123253.html 28https://www.g4s.com/ 29https://www.elsaltodiario.com/cie/el-chollo-economico-britanico-se-llama-centro-de-expulsion-de-inmigrantes 30https://www.themigrantsfiles.com/ 31https://www.elconfidencial.com/mundo/2015-06-18/europa-gasta-13-000-millones-para-frenar-la-inmigracion-los-traficantes-ganan-16-000_888641/ 32https://www.cear.es/informe-cear-2021/
Interésache:
One Response
AMÉRICA: VERDADE, XUSTIZA E REPARACIÓN - EN ACCIÓN)))
[…] A Europa fortificada: Política migratoria na UE ASINA: MÁIS TRENS PARA VIAXAR MELLOR As Múltiples Caras de Anonymous Destacados, Difunde, Todos os Artigos Latinoamérica […]